Stoiński (Stojeński, Statorius) Piotr młodszy h. Kotwica (1565–1605), teolog, polemista, pisarz ariański.
Był synem Piotra Statoriusa starszego (zob.) i Małgorzaty z Czarnowskich.
W r. 1582 studiował S. na uniw. w Altdorfie. W r. 1588 został ministrem zboru ariańskiego w Lusławicach. Był obecny w r. 1590 na synodzie w Lublinie, podczas którego postanowił przetłumaczyć na język polski rozprawę Fausta Socyna o Wieczerzy Pańskiej (prawdopodobnie „De Coena Domini tractatus brevis...”), uzyskując na to zgodę autora; nie wiadomo, czy przekład doszedł do skutku, zapewne nie ukazał się jednak drukiem (łacińska wersja rozprawy została wydana w Rakowie dopiero w r. 1618). Dn. 10 I 1591, razem z rodzeństwem: Janem, Pawłem i Zuzanną, został nobilitowany pod nazwiskiem Stoiński (Stojeński) i otrzymał herb Kotwica, nawiązujący do rzekomego francuskiego herbu Statoriusów. T.r. w Lusławicach brał udział w dyspucie z dyteistą Stanisławem Farnowskim na temat istnienia Chrystusa przed przyjściem na świat; dyskusję kontynuowano w r. 1593. S. usiłował włączyć się do dysputy w Lewartowie między arianami, kalwinistami i jezuitami 13–14 I 1592, nie został jednak dopuszczony do głosu. Dn. 22 i 23 V t.r. uczestniczył w Lublinie w polemice z jezuitą Adrianem Radzimińskim na temat przedwieczności bóstwa Chrystusa; twierdził, że pełna cześć Boska należy się Chrystusowi dopiero po zmartwychwstaniu. T.r. przetłumaczył na język polski pracę Socyna „Responsio ad libellum Jakobi Wujeki...”, skierowaną przeciwko książce Jakuba Wujka pt. „O Bóstwie Syna Bożego i Ducha Świętego...” (Kr. 1590); przekład ten, zatytułowany „Refutacyja książek, które X. Jakub Wujek wydał...”, ukazał się w Rakowie w r. 1593. Być może był S. autorem przygotowanego na synod lubelski 1593 r. wyznania wiary. Dn. 12 XII t.r. odbył w Lusławicach dysputę z ministrem kalwińskim Janem Petrycym, w jej wyniku została podpisana tzw. Zgoda Chomeranska, która jednak nie rozwiązała podstawowych rozbieżności między socynianami i kalwinistami; dyskutanci zgodzili się jedynie, że Pismo św. podkreśla szczególną godność i chwałę Chrystusa oraz uznaje, że jest on człowiekiem. Podczas synodu w Śmiglu 9 XI 1594 dyskutował S. z opatem przemęckim Stanisławem Ostrowskim na temat bóstwa Syna Bożego. Do tematu tego wrócił również w wydanej ok. r. 1595 pracy pt. Odpowiedź na księgi X. Marcina Śmigleckiego, w których chciał dowieść przedwieczności Bóstwa Chrystusowego, odrzucił w niej dogmat o jedności bóstwa Boga Ojca i Chrystusa oraz uznał, że Chrystus jest wprawdzie Bogiem i Synem Bożym, ale ze swej natury jest człowiekiem, a Bogiem stał się wskutek ubóstwienia przez Ojca. Pod koniec r. 1595 lub na początku r. 1596 przybył S. do Chmielnika, gdzie zamierzano przeprowadzić dysputę między arianami i ewangelikami, ci ostatni uchylili się jednak od udziału. Od jesieni 1596 do początku r.n. uczestniczył w poselstwie Piotra Ostrowskiego, wysłanym przez Zygmunta III Wazę do Turcji; 8 III 1597 Socyn w liście do Jana Völkla donosił, że «poseł i Statorius powrócili cało do domu».
S. był jednym z najbliższych współpracowników i najżarliwszych propagatorów idei Socyna, który w listach wychwalał jego wykształcenie i wierność «słowu Bożemu»; anonimowy autor biografii Andrzeja Wiszowatego pisał o S-m, że był «jakby ustami i nieodłącznym jego [Socyna] towarzyszem». Od poł. czerwca 1598 do sierpnia lub września r.n. Socyn mieszkał w domu S-ego w Lusławicach; wyprowadził się po przybyciu do S-ego Daniela i Hieronima Dudithów, synów Andrzeja. Prawdopodobnie ok. r. 1600 wydał S. pracę Obrona sentencyej o sposobie zbawienia naszego przez Chrystusa Pana..., stanowiącą odpowiedź na skierowane przeciw Socynowi pismo Grzegorza z Żarnowca „Apokatastasis to iest naprawa artykułu naygruntownieyszego...” (Wilno 1598). Ponownie odrzucił w niej dogmat o jedności bóstwa Trójcy Świętej, podkreślając, że jedynym przedwiecznym i nieśmiertelnym Bogiem jest Ojciec, Chrystus otrzymał od niego moc boską, a Duch św. nie jest osobą, lecz mocą, której Ojciec udziela wiernym za pośrednictwem Syna. Przed marcem 1599 był S. na nieznanym bliżej zebraniu w Zarszynie w ziemi sanockiej, po którym zachorował na febrę. Ok. r. 1600 został ministrem w Rakowie. T.r. przetłumaczył na język polski rękopiśmienną rozprawę Socyna „Quod Regni Poloniae et Magni Ducatus Lithuaniae homines [...] omnino deberent se illorum coetui adjungere...”, wydaną t.r. w Rakowie pt. „Okazanie tego, iż ci ludzie, którzy [...] Ewanielikami nazwani są [...] powinni by się do zboru tych ludzi przyłączyć, którzy [...] Ariany i Ebonitami nazywani bywają”. Wg F. S. Bocka był również S. autorem pisma Paranesis albo upomnienie Ministrów Ewangelickich do zgody z Ministrami ponurzonymi, wydanego łącznie z pracą Grzegorza z Żarnowca „Apomaxis abo zniesienie niesłusznej skazy Jana Liciniusa” (b.m.w. 1600); do tej samej pracy Grzegorz dołączył odpowiedź na Obronę sentencyjej... S-ego, zatytułowaną „Apologia na Obronę...”. S. uczestniczył w synodach w Czarnkowie w styczniu 1601 oraz w Rakowie 7 III t.r. i 7 X 1602. Prawdopodobnie był jednym ze współzałożycieli i scholarchów (nadzorców) utworzonej t.r. Akad. Rakowskiej. W r. 1603 zaczął opracowywać z Socynem Katechizm rakowski; po śmierci Socyna w marcu 1604 kontynuował pracę razem z Hieronimem Moskorzowskim i Walentym Smalcem. Na pogrzebie Socyna wygłosił S. mowę. Zmarł 9 V 1605 w Rakowie, tam został pochowany; mowę na pogrzebie wygłosił Smalc.
Żoną S-ego była nieznana z imienia córka Grzegorza Pawła z Brzezin (zob.). Miał z nią synów: Jana (zob.), Krzysztofa i Piotra, być może również Stefana (ok. 1584 – po 1609), w r. 1597 studenta we Frankfurcie nad Odrą, od r. 1598 w Altdorfie, współadresata pracy Bartłomieja Keckermanna „Systematis logice plenioris pars altera” (Gd. 1609). Krzysztof, w l. 1608–12 kaznodzieja w Lachowcach, po likwidacji Akad. Rakowskiej, w r. 1638, podpisał list ariańskiego synodu w Kisielinie do Krzysztofa Radziwiłła z prośbą o pomoc; przeszedł wówczas na służbę do Jerzego Niemirycza, który darował mu następnie wieś Minijki (woj. kijowskie). W r. 1640 wspólnie z ministrem kalwińskim udzielił ślubu kalwiniście Andrzejowi Leszczyńskiemu i Katarzynie z Niemiryczów, wdowie po arianinie Pawle Krzysztofie Sieniucie. Ok. r. 1644 był prawdopodobnie ministrem w Hoszczy i pozostawał w służbie Adama Kisiela, wkrótce jednak ponownie znalazł się w otoczeniu Niemirycza i w r. 1646 został oskarżony, iż razem z nim odbierał «cudze majątki» na Wołyniu. Córka Krzysztofa, Anna, wyszła za arianina Jakuba Ryniewicza (zob.). Piotr, w r. 1604 student uniw. w Altdorfie, był uczestnikiem dysput, urządzanych w r. 1606 w domu Smalca w Rakowie, w trakcie których w czerwcu, lipcu i sierpniu wygłosił wykłady na temat predestynacji. W r. 1609 został pomocnikiem ministra Andrzeja Lubienieckiego w Hoszczy, w l. 1610–49 był ministrem w Czerniechowie. Dn. 15 VIII 1615 w Lublinie wziął udział w dyspucie z jezuitą Mikołajem Łęczyckim, a w r. 1635 został wybrany (wspólnie z Eustachym Gizelem i Jonaszem Szlichtyngiem) do komisji, mającej dokonać poprawek w polskim tłumaczeniu Nowego Testamentu. W r. 1649 był kaznodzieją w Babinie (pow. łucki).
Szymon Pistorius poświęcił S-emu wiersz „In obitum Petri Statorii”, włączony do zbioru „Epigrammatum octernio decimus, Nobili, pietate, eruditione et eloquentiae laude excellenti viro, Johanni Stoinio oblatus” ([Raków ok. 1636]), a jego synowi, Piotrowi dystych w „Liber Proverbiorum Salomonis...” (Raków [ok. 1637]); synów S-ego uczcił Andrzej Lubieniecki wierszem „Szlachetnym PP Chrzysztofowi, Piotrowi i Janowi Stoieńskim, ministrom Pana Chrystusa i zborów jego na ich herb”. S. pojawia się epizodycznie w powieści „Złota wolność” Zofii Kossak-Szczuckiej (Kr. 1928).
Enc. Org.; Estreicher; Jocher C. G., Allgemeines Gelehrten Lexicon, Leipzig 1751 IV 787; Niesiecki; PSB (Gizel Eustachy, Lubieniecki Andrzej starszy, Niemirycz Stefan, Ryniewicz Jakub, Sieniuta Paweł Krzysztof, Socyn Faust); Wallace R., The Antitrinitarian Biography, London 1850 II 408–12; – Chmaj L., Faust Socyn, W. 1963; tenże, Wykłady rakowskie Fausta Socyna, w: Studia nad arianizmem, Red. L. Chmaj, W. 1959; Drzymała K., Ks. Marcin Śmiglecki T.J., Kr. 1981; Górski K., Grzegorz Paweł z Brzezin, Kr. 1929; Grabowski T., Literatura ariańska w Polsce 1560–1660, Kr. 1908; Kawecka-Gryczowa A., Ariańskie oficyny wydawnicze Rodeckiego i Sternackiego, Wr. 1974; taż, Prasy Krakowa i Rakowa w służbie antytrynitaryzmu, w: Studia nad arianizmem, Red. L. Chmaj, W. 1959; Kossowski A., Zarys dziejów protestantyzmu na Wołyniu w XVI–XVII w., „Roczn. Wołyński” T. 3: 1934 s. 245 (dot. syna, Piotra); Kot S., Ideologia polityczna i społeczna braci polskich zwanych arianami, W. 1932; Kunstmann H., Salomon Rysiński i norymberski uniwersytet w Altdorfie, „Odr. i Reform. w Polsce” T. 20: 1975 s. 146; Levickij O., Socinianstvo v Polšče i Jugo-Zapadnoj Rosii, „Kievskaja starina” R. 1: 1882 t. 2 (dot. syna, Krzysztofa); Merczyng, Zbory i senatorowie; Misiurek J., Chrystologia braci polskich, L. 1983 s. 37, 45, 49, 51, 79, 91–4, 97–8, 120, 127–8, 139, 156–8; Siarczyński, Obraz wieku panowania Zygmunta III, Cz. 1 s. 32; Tworek S., Dysputa lewartowska w 1592 roku, „Roczn. Lub.” R. 3: 1960 s. 56, 60; Tync S., Wyższa szkoła braci polskich w Rakowie, w: Studia nad arianizmem, Red. L. Chmaj, W. 1959; Wilbur E. M., A History of Unitarianism, Socinianism and Its Antecedens, Cambridge 1946; Żołądź-Strzelczyk D., Peregrinatio academica, P. 1996; – Bibliotheca Fratrorum Polonorum, Irenopoli [po 1656] I cz. 2 s. 433–6; Bock, Historia antitrinitariorum, I 922–38; Dysputacje arian polskich, Wyd. S. Kot, „Reform. w Polsce” R. 7–8: 1935–6; Epitome colloquii Racoviae habiti anno 1601, Ed. L. Szczucki, J. Tazbir, W. 1966 s. 15; Lypyns’kyj V., Arians’kyj sojmyk v Kyselyni na Volyni v maju 1638 g., „Zapysky naukovoho Tovarystva im. Ševčenka” R. 19: 1910 t. 96 s. 44–5 (dot. syna Krzysztofa); Mater. do dziej. piśmiennictwa pol., I; Przylepski J., Disputacia lubelska x. Adryjana Radzyminskiego [...] z Statoryuszem ministrem nowokrzczeńskim..., Kr. 1592; Sandius C., Bibliotheca antitrinitariorum, Freistadi 1685, [reprint] W. 1967; Socyn F., Listy, Oprac. L. Chmaj, W. 1959 II; Szczotka S., Synody arian polskich od założenia Rakowa do wygnania z kraju (1569–1662), „Reform. w Polsce” R. 7–8: 1935–6.
Adam Matuszewski